قبل از آنکه به تعریف مزاج بپردازیم لازم است که با چند اصطلاح در طب سنتی آشنا شویم. از دیدگاه طب سنتی عوامل تشکیل دهنده جهان خلقت و بدن انسان، چهار عنصر اصلی به شرح ذیل می باشند، به عبارتی دیگر اجزای اولیه بدن انسان و غیر انسان از اجسام بسیطی تشکیل شده اند که غیر قابل تقسیم به اجسام مختلفه دیگر می باشند که به آنها ارکان گفته می شود.
الف ) آتش : گرم و خشک
ب ) هوا : گرم و تر
ج ) آب : سرد و تر
د ) خاک : سرد و خشک
مزاج همان طبع است و آنرا نباید با خلط یا رکن اشتباه کنید، مزاج جسم نیست. بلکه گرمی، سردی، خشکی، و تری را مزاج گویند.
مزاج چون از ترکیب ارکان با یکدیگر پدید می آید ، لذا بسته به میزان ترکیب هر رکن، مزاج متفاوتی حاصل می گردد ولی اگر بخواهیم مزاجها را دسته بندی نماییم چون تعداد چهار رکن در هم ترکیب می شوند، مزاجهای اصلی را می توان در نه طبقه به شرح ذیل دسته بندی کرد: 1- در تعدادی رکن آتش بیشتر ازسایر ارکان است این افراد مزاج گرم و خشک دارند آن ها را صفراوی می گویند. 2- در تعدادی رکن هوا بیشتر از سایر ارکان است این افراد مزاج گرم و تر دارند آن ها را دموی می گویند. 3- در تعدادی رکن آب بیشتر است این افراد مزاج سرد و تر دارند، لذا آن ها را بلغمی می گویند. 4- در تعدادی رکن خاک بیشتر است این افراد مزاج سرد و خشک دارند که آن ها را سوداوی می گویند. 5- در تعدادی نیز این ارکان نسبتاً در حالت تعادل هستند این افراد مزاج معتدل دارند. 6- در تعدادی ارکان آتش و هوا بیشتر از سایر ارکان هستند این افراد مزاج گرم دارند و از لحاظ تری و خشکی معتدل هستند. 7- در تعدادی ارکان هوا و آب بیشتر از سایر ارکان هستند این افراد مزاج تر دارند و از لحاظ گرمی و سردی معتدل هستند. 8- در تعدادی ارکان آب و خاک بیشتر است این افراد مزاج سرد دارند و از لحاظ تری و خشکی معتدل هستند. 9- در تعدادی ارکان خاک و آتش بیشتر است این افراد مزاج خشک دارند و از لحاظ گرمی و سردی معتدل هستند. بنابراین هر فرد از بدو تولدش دارای حرارت و رطوبت غريزي می باشد که به آن مزاج اصلي يا جبلي می گویند.
هر غذایی که می خوریم هنگامی که وارد بدن ما می شود در معده هضم آن آغاز می گردد، به کبد می رود در کبد چهار خلط یا چهار نوع مایع تولید می شود که نام و خصوصیات آن ها به قرار ذیل است : الف ) خلط دم که دارای مزاج گرم و تر است. ب) خلط صفرا که دارای مزاج گرم و خشک است. ج) خلط بلغم که دارای مزاج سرد و تر است. د ) خلط سودا که دارای مزاج سرد و خشک است. اگر چه همه این اخلاط در خون موجودند اما خدا برای صفرا و سودا جایگاه ذخیره در نظر گرفته است. طحال: جایگاه ذخیره سوداست. کیسه صفرا : جایگاه ذخیره صفراست که در آن جمع باشند ودر صورت نیاز به اندازه لازم در بدن انتشار یابند. اما "دم" و "بلغم" در عروق خونی ولنفاوی و... در حال گردش اند . وجود هر چهار خلط در بدن انسان ضروریست اما در حد خاص و معین و کمبود و یا فزونی هر یک از آنها باعث سوء مزاج یا غلبه اخلاط می گردد که در این حالت برای رفع مشکل باید تدابیر مربوطه رعایت و درمان صورت پذیرد. در این خصوص سعدی می فرماید:
چهار طبع مخالف سرکش
چند روزی بودند با هم خوش
******* چون یکی زین چهار شد غالب
جان شیرین برآید از قالب
انواع مزاجها
براساس طبیعیات قدیم، جهان نظام طبیعت بر پایه 4 عنصر اصلی آفریده شده است که عبارتند از: آتش، هوا، آب و خاک. این چهار عنصر در بدن انسان به 4 خلط (اخلاط اربعه: صفرا، دم، بلغم و سودا) تبدیل می‌شوند و هر یک تاثیرات خاصی در بدن انسان ایجاد می‌کند.
بر اساس طب سنتی9 نوع مزاج کلی وجود دارد:
1.مزاج معتدل
2.مزاج سرد
3.مزاج گرم
4.مزاج تر
5.مزاج خشك
6.مزاج گرم وتر
7.مزاج گرم وخشك
8.مزاج سرد وتر
9.مزاج سرد وخشك
علائم مزاج گرم و تر (دموی)
افراد با این مزاج پوست نرم، مرطوب و گرمي دارند، منافذ پوستي درشتي دارند كه از علايم منافذ درشت خوب عرق كردن است. رگهاي دست آشكار و برجسته است، رنگ پوست گندم‌گون يا گلگون است رنگ چشم (سفيدي) با گرايش قرمز است ،رنگ مردمك ميشي تيره و سياه است موي سر: درشت و قابل انعطاف و داراي پيچ درشت است، رنگ مو: سياه خرمايي تيره و روشن و معمولاً پر مو هستند.
مزه دهان، شيريني صبحگاهي است، دهانشان كم رطوبت است و كم تشنه مي‌شوند. اشتهاي زياد و خوراك خوبي دارند، توان هضم غذا بسيار بالاست نفخ معده ندارند، يبوست ندارند، گرايش به شيريني كم دارند و گرايش به شوري هم بسيار اندك است. گرايش به ترشي كم دارند. بوي بد دهان ندارند، بوي بد مدفوع ندارند، قار و قور شكم ندارند تمايل به سردي‌ها ندارند ولي تمايل به گرمي‌ها اندكي دارند.
افراد دموي بايد غذاهاي خنک و سردي مثل آش انار، آش آلو، آب زرشك خيار، مركبات و ماست و... مصرف كننده تا حرارت بدن تعديل شود. اگر فرد دموي همراه با غذاي گرم مثل شيريني‌جات از مواد و اغذيه سرد استفاده نكند دچار جوش و خارش بدن، گر گرفتگي، بيقراري، كهير، سوزش ادرار، سوزش سر دل، و آفت دهان خواهد شد.
علائم مزاج گرم و خشک (صفراوی)
افراد با این مزاج دارای پوستي خشك و بدون رطوبت، داراي منافذ پوستي درشت، رگهاي دست گاهي آشكار و گاهي پنهان هستند، رنگ پوست گرايش به زردي دارد، سفيدي چشم سفيد با گرايش زرد است، مردمك چشم ميشي روشن است، موي سر، خشك و ضخيم و برجسته است، رنگ مو، سياه و خرمايي است و صفراوي‌ها غالباً كم‌مو هستند.
مزة دهان تلخ صبحگاهي است، غالباً دهان خشك و تشنه است، افراد صفراوي كم اشتها هستند، توان هضم غذا بالاست، نفخ معده ندارند، يبوست ندارند، گرايش به شيريني و شوري هم ندارند. افراد صفراوي غالباً گرايش به ترشي دارند، بوي بد دهان ندارند، بوي بد مدفوع ندارند، قار و قور شكم ندارند، تمايل به سردي‌ها دارند و از گرمي‌ها گريزانند.
افراد صفراوي غالباً در اثر حجامت تعديل مزاج يافته و رنگ و رويي به مراتب روشن‌تر از قبل خواهند داشت، اشتهاي آنان با حجامت افزايش مي‌يابد و در صورت تكرار حجامت فربه و چاق خواهند شد.
علائم مزاج سرد و تر (بلغمی)
افراد با این مزاج دارای پوستی نرم و مرطوب ، غالباً سرد ، با منافذ ريز ( تعرق كم ) و رگ های پنهان هستند ، رنگ پوست سفيد ، سفيدی چشم ، سفيد بی حال ، مردمک آبی و روشن دارای موهاي نرم و نازک و لخت با رنگ زرد ، بور و خرمايی روشن و سفيد و غالباً افراد بلغمي بی مو هستند.
دهانی بی مزه ، مرطوب و پر آب دارند ، اشتهای زياد و خوراک فراوان دارند ، توان هضم غذا در آنان كم است ، معده نفاخی دارند ، گاهی يبوست دارند و گرايش به شيرينی و شوری دارند به ميزان زياد.
گرايش به ترشی و بوی بد دهان ندارند ، بوی بد مدفوع ندارند ، قار و قور شكم دارند ، تمايل به سردی‌ها ندارند و در عوض تمايل به گرمی‌ها به شدت در آنان وجود دارد.
اگر بلغمی در سر اضافه شد بلاهت و حماقت ايجاد مي‌كند كه در اثر افزايش سردی در سر است ، تمام داروهای افزايش حافظه گرم هستند ، اوج سردی در مغز آلزايمر پديد می آورد. ( البته سرد و خشک ).
افراد بلغمی نبايد سردی‌جات را به تنهايی ميل كنند ( همراه با گرمی ميل شود ).
روغن نباتی ، كره گياهی ، نوشابه ، برنج ، گوشت گاو، سوسيس و كالباس و فرآورده‌های اين چنينی بلغم زا هستند و همه افراد به خصوص بلغمی‌ها باید از اين گونه مواد بايد پرهيز كنند.
علائم مزاج سرد و خشک (سوداوی)
افراد با این مزاج پوست خشک و بدون رطوبت و داراي منافذ متوسط، رگ هاي دست پنهان هستند، رنگ پوست تيره است، رنگ چشم (سفيدي) سفيد تيره است. رنگ مردمک ميشي و قهوه‌اي است. موي سر، خشک و ضخيم يا مجعد است، رنگ مو، سياه مات و جوگندمي است و فرد سوداوي معمولاً كم مو است
مزه دهان صبحگاهان شور مزه است و دهان، خشك و كم آب است، اشتها زياد، ولي خوراک كم است، توان هضم غذا بسيار كم است، نفخ معده فراوان دارند، يبوست دارند، گرايش به شوري و شيريني دارند، گرايش به ترشيي ندارند، بوي بد دهان ندارند، بوي بد مدفوع، ندارند، قار و قور شكم دارند، تمايل به سردي‌ها ندارند و تمايل به گرمي‌ها دارند.
سودا چون سرد و خشک است افراد سوداوي بايد از غذاهاي سرد و خشك پرهيز كنند و در عوض از غذاهاي گرم و تر مثل عسل استفاده نمايند. غذاهاي سرد و خشك مثل برنج كه بدن را با افت رطوبت مواجه مي‌كند، مهم ترين عامل يبوست است (به خاطر دفع رطوبت).
در کتاب هاي طبي قديمي چنين آمده است:«اگر طبيب بتواند شخص سوداوي مزاج را راضي کند هنر کرده است!»
سایر مزاجها
علائم سایر مزاجها ترکیبی از علائم بالاست. مثلا علائم مزاج سرد برآیندی از علائم مزاج «سرد و خشک» و مزاج «سرد و تر» است.
جهت دانلود جزوه های مزاج شناسی روی لینک های زیر کلیک نمائید :
دو آزمون مزاج شناسی بصورت آنلاین برای علاقمندان "مزاج شناسی" در این بخش قرارداده شده است
با شرکت در این آزمون ها، در کوتاهترین زمان مزاج خود را بشناسید و با مصلحات آن آشنا شوید. همچنین بهترین رژیم غذایی برای خود و ارزشمندترین نکات را بدست آورید.
لازم به ذکر است آزمون اول، آزمون مزاج سنجی است که با بهره گیری از دروس مزاج شناسی استاد خیر اندیش و کتاب "مروری بر کلیات طب سنتی ایران" نوشته دکتر ناصری و سایرین طراحی شده است و آزمون دوم، آزمونی است که در وب سایت شخصی دکتر ناصری برای تست مزاج آورده شده است.
آزمون اول جامع تر و تکمیلی تر است و در انتهای آزمون توصیه هایی در خصوص مزاج فرد ارائه می دهد.
آمار مطالب
آمار کاربران
کاربران آنلاین
آمار بازدید
عضویت سریع
